Ermeni Gailesi ve Tarihin Şahitliği
Yazar: Hilmi ÖZDEN
BELGESEL TARİH: 20 Haziran 2018
“ERMENİ SÜRGÜNÜN YAPILDIĞI 1915’TE DOĞU ANADOLU Rus işgali altında idi. 1917’de Rus orduları Bolşevik ihtilali nedeniyle çekilmek zorunda kaldılar. RUS ORDUSUYLA BİRLİKTE 1 MİLYON ERMENİ KUZEYE ÇEKİLDİ.” Ermeniler’in o dönemde İstanbul dâhil nüfusları 1,5 milyon bile değildi.” Prof. Dr. Kemal H. KARPAT (ABD Visconsin University Osmanlı Tarihi Bölümü Kurucusu)
GİRİŞ
“Bu yazı dün de ve bugün de Türk Devletine ve Türk Milletine gönülden bağlı, Ermeni vatandaşlarımızı tenzih eder”
Ümit Özdağ ve Özcan Yeniçeri, “Ermeni Psikolojik Savaşı” isimli eserlerine şu ithafla başlarlar:
“İstiklal Harbi sırasında İstanbul’da Türk İstihbaratı için çalışan ve Anadolu’ya adam kaçıran PANDİKYAN EFENDİ’ye, Anadolu’ya silah alınması için Kuvva-i Milliyecilere kredi veren Osmanlı Bankası Müdürü KERESTECİYAN EFENDİ’ye, Türk İstihbaratının vefakar bir parçası olan BENLİYAN EFENDİ’ye ve 10 Ağustos 1982’de Taksim Meydanı’nda ASALA terörünü protesto etmek için kendisini yakan büyük Türk Ermenisi ARTİN PENİK’in aziz anılarına ithaf olunur…”
Taşnak Partisi Genel Başkanı Ovanes Kaçaznuni’nin şu sözleri de tarihe düşülen önemli bir nottur:
“Kötülüklerden şikâyet etmek ve felaketlerimizin sebebini kendi dışımızda aramak acıklı bir durumdur; bu durum bizim millî karakteristik bir özelliğimizdir”
[2]
TÜRK TARİHİNDE ERMENİ GAİLESİ
Eskiler, “Ermeni gailesi” diyorlardı. “Gaile” dert, sıkıntı, keder, üzüntü, insanı uğraştıran, bezdiren sıkıntılı iş demektir. Bir bakıma “baş ağrısı” hatta “baş belası”. Bu gailenin geçmişinde, Ermenilerin Osmanlı Devleti’ne ihaneti var; düşmana hizmeti var; Mehmetçiği arkadan hançerlemesi var; masum Müslüman köylüleri kılıçtan geçirmesi var ve de emperyalizmin bütün çirkin oyunları var.
[3]
“Ermeni sorunu, temeli 1774 Küçük Kaynarca Anlaşması’na kadar dayanan bir siyasal süreç olarak görülmez, Osmanlı’nın Batı tarafından paylaşılma sorunu ile ilişkisi kurulmaz, Birinci Dünya Savaşı’ndaki Osmanlı-Rus Savaşı’ndan bağımsız ve Sevr Antlaşması ile Kurtuluş Savaşı dışında düşünülür (ise) …tabii ortalıkta ‘soykırım’ iddialarından geçilmez”
[4]
21 Temmuz 1774 tarihli Küçük Kaynarca Antlaşması’nın VII. maddesi şöyle başlıyordu: “Devlet-i Aliyemiz teahhüd ider ki Hıristiyan diyanetinin hakkına ve kinisalarına siyanet ide…” Bu madde Rusya’yı Türkiye’deki Hıristiyanların koruyucusu durumuna getirdi. Rusya, ayrıca, Beyoğlu’nda bir Ortodoks kilise yapma, eski bir kiliseyi onarma, bunları kullanma, bütün bu konularda Osmanlı Hükümeti katında girişimlerde bulunma hakkı da elde etti. Bundan sonra Rus Çarlığı, Kaynarca Antlaşması’na dayanarak, Osmanlı Hıristiyanlarının “koruyucusu” rolünü üstlendi ve Osmanlı Devleti’nin içişlerine karışmaya başladı. Rusya için bu antlaşma, Osmanlı Devleti’ni içerden de karıştırıp parçalamanın ahdi dayanağı oldu. Bundan sonra Osmanlı tebaası Hıristiyanlar, bu arada Ermeniler, kendilerini Rus Çarının tebaası gibi görmeye başladılar. Daha 19. yüzyıl başlarında, gerek İstanbul’da, gerek Doğu Anadolu’da birçok Osmanlı Ermenisi, cebinde Rus pasaportu taşıyordu. Gizli veya açık olarak Rus pasaportu elde etmiş olan Osmanlı Ermenilerin sayısı yıldan yıla arttı. Bu Ermeniler, Rus emperyalizminin beşinci kolu durumundaydı ve her Osmanlı-Rus savaşında Ruslara hizmet etme yoluna sapmışlardır.
[5]
Osmanlı devletinin batılı Hristiyan devletlerinin haçlı zihniyetiyle ittifaklarının karşısında adım adım gerilemesi sonucu Rum, Sırp, Karadağ, Bulgar ve Romenler batıdan estirilen milliyet ve Hristiyanlık düşünceleriyle teşkilatlanmaya başladılar. İlk olarak 1244 (1829) Türk-Rus savaşının sonunda Rumlar Yunan devletini kurdular. Ermeniler de batıdan gelen milliyet düşüncelerinin esintisi, haçlı zihniyetinin canlanması ve Yunan örneğinin tesiriyle Türk’ün bin yıllık ana yurdu Anadolu’da bir Ermeni devleti kurma hayaline kapıldılar. Halbuki Ermeniler Anadolu’nun her yerine dağılmış küçük azınlıklar durumunda olmalarına rağmen bu bâtıl düşüncenin arkasından yıllarca koştular ve hâlâ koşmaktadırlar.
(…Ermeniler ilk defa 1244 (1829) Türk-Rus savaşının doğu cephesinde Ruslara kılavuzluk ettiler. 1293 (1877-1878) Türk-Rus savaşında Rus ordusu Erzurum’u kuşattığı bir sırada, bir kaç bin Ermeni, halkın ve ordunun manevi gücünü kırmak, bozgun ve panik çıkarmak için harekete geçtiler.
Bu savaş Osmanlı devletinin korkunç yenilgisiyle sonuçlanmış, Rus ordusu İstanbul’un yanı başındaki Ayastafonos’(Yeşilköy)a kadar gelmişti. Edirne’de barış görüşmeleri başlamıştı.
İşte Ermeni meselesi bu görüşmeler sırasında. Ermeni Patriki Nerses‘in idaresinde Edirne’deki Ermeni papazlarının Rus ordusu Başkomutanını görmeleri sonunda ortaya çıktı. Ermeniler, Ermeni meselesini Islahat yutturmacasıyla Ayastafonos Antlaşması’na 16 nci madde olarak koydurdular. Daha sonra toplanan Berlin Kongresi de Ermeni meselesini Berlin antlaşmasının 61 inci maddesine “Islahat” adıyla koyarak kabul etti.
Bu 61 inci madde ile bütün Avrupa’nın Hristiyan devletleri hep bir ağızdan Islahat bahanesiyle doğuda bağımsız bir Ermeni devleti kurmak için Osmanlı devletini zorlamaya başladılar. Berlin Antlaşması Ermenileri umutlandırdı. Hayal ettikleri Ermenistan beyliğini daha doğrusu bağımsız Ermenistan’ı Anadolu’nun altı vilayeti: [Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakır, Elâziz ve Sivas ki; bugünkü idareye göre: Erzurum, Erzincan, Sivas, Tokat, Malatya, Tunceli, Elaziz, Adıyaman, Bingöl, Diyarbakır, Siirt, Bitlis. Muş, Ağrı, Van ve Hakkâri vilayetleriyle Bayburt kazasını içine alan Anadolu’nun yarısına yakın demek olan on altı vilayet ile bir kaza demek] ile Kilikya (İçel, Adana, Kahraman Maraş, Gazi Antep, Urfa ve Mardin) üzerinde kurmaya çalıştılar. 1878 den ikinci meşrutiyetin ilanına (1908) kadar yani Sultan II. Abdülhamit Hanın saltanatı Anadolu ve İstanbul’da birçok kanlı ayaklanmalar çıkardılar. Ne yazık ki; bu ayaklanmaların elebaşıları Hristiyan Avrupa devletlerinin himayesiyle cezalandırılamadılar. 1908 den 1914 tarihine kadar da gizli ve açık komite faaliyetleri görüldü. 1914’te Osmanlı devletinin birinci dünya savaşına girmesi üzerine Moskof ordularıyla iş birliği ederek Türk ordusunu arkadan vurmaya kalkıştılar.
Kırım Savaşı’nda (1853-1856) Osmanlı ve Avrupa Devletleri ittifak halinde Rusya’yı yendi. 1856’da Osmanlı Devleti ve Avrupa “Büyük” Devletleri, Paris’te barış masasına oturdular: İlginç ve düşündürücüdür ki, Rusya’nın 1774’te savaşla aldığı Küçük Kaynarca imtiyazının benzerini bu defa Batılılar, 1856’da, dost ve müttefik olarak aldılar! Barış konferansı açılırken dost ve müttefik İngiltere ile Fransa, önce, Sultan Abdülmecit’e bir ferman çıkarttırdılar. 28 Şubat 1856’da yayımlanan bu fermanla Padişah, Müslüman, Hıristiyan ve Musevi tebaası arasında zaten ırk ve din ayrımı gözetmediğini tekrar vurgulayıp ilan etti. Bu belge, Islahat Fermanı adıyla tarihe geçmiştir. Bu ferman yayımlanmakla kalsaydı iyiydi.
Fakat Islahat Fermanı, İngiltere’nin ısrarı ve baskısı üzerine, Paris Barış Antlaşmasına da geçirildi. Böylece ferman, bir Osmanlı iç hukuk belgesi olmaktan çıktı, uluslararası bir belge halini aldı. Paris Barış Antlaşması, Islahat Fermanı’nın yayımlanmasından bir ay sonra, 30 Mart 1856’da imzalandı.
Osmanlı Devleti, Rusya, Avusturya, Fransa, İngiltere, Prusya ve Sardinya tarafından imzalanan bu antlaşmaya Islahat Fermanı İle ilgili bir madde kondu (Md. 9). Padişah fermanı Osmanlı Devleti’nin bir iç işi olduğu halde uluslararası bir antlaşmada buna yer verilmesi, hesapça, Rusya’nın Osmanlı içişlerine karışmasını önlemek amacını gütmüştü. Fakat Batılı devletler bunu tam ters biçimde yorumladılar. Bu madde Rus müdahalelerinin önünü kesmek şöyle dursun, bütün Büyük Devletlerin müdahalelerinin önünü açtı. Bu antlaşmaya dayanan Batılı Büyük Devletler de Rusya gibi Osmanlı Hıristiyanlarının “koruyuculuğu” rolünü üstlenmeye ve Osmanlı Devleti’nin İçişlerine karışmaya başladılar.
İngiltere Dışişleri Bakanı Lord J. Russel, İstanbul’daki İngiliz Büyükelçisi Sir H. Buhver’e gönderdiği talimatta, “1856 Paris Antlaşması, Babıâli’nin Hıristiyan tebaası üzerinde bîr tek devletin koruyuculuğu yerine beş devletin ortak koruyuculuğunu (collective protectorate) getirmeyi öngörmüştür.” diyordu.
ABD Tüccarı ve Misyonerler
Biraz da ABD’ye bakalım: Dikkat edildiyse, yukarıda anılan Büyük Devletler (Düvel-i Muazzama) grubu içinde ABD yoktur. Paris Antlaşması’nın altında da ABD imzası yoktur. Çünkü o dönemde ABD, Monroe Doktrini’ne uygun bir politika izliyordu. ABD Başkanı James Monroe’nun (1758-1831) adıyla anılan bu doktrin, Avrupa devletlerini Amerika’nın içişlerine kesinlikle karıştırmamayı öngörüyordu. Serpilmekte olan ABD, yeterince güçlenebilmek için Avrupa devletlerini kendisinden uzak tutuyordu. Buna karşılık kendisi de Avrupa işlerinden uzak duruyormuş ve Avrupa politikasına karışmıyormuş gibi görünüyordu. Ama ABD, epeydir Osmanlı ülkesini “keşfetmiş” idi ve Osmanlı İmparatorluğu’nu parçalama sürecinden uzak kalamazdı, kalmayacaktı. Amerikalı, Osmanlı Hıristiyanları, özelikle Osmanlı Ermenileri gibi bir kozu sonuna kadar kullanacak, istismar edecekti; fakat bunu yaparken farklı bir yöntem izleyecekti.
Washington Hükümeti, Osmanlı Ermenilerine el uzatma veya el atma işini, bugünkü moda deyimiyle “sivil toplum kuruluşlarına ve özel sektöre” havale etti; kendisi hükümet olarak arka planda kalmayı yeğledi. Sivil toplum kuruluşları derken Amerikan misyoner örgütlerini ve yardım kuruluşlarını kastediyoruz; özel sektör de Amerikan tüccarı demektir. Amerikan Protestan misyonerleri Ermeniler arasında gerçekten etkili oldular. Amerikalı tarihçi Joseph L.Grabill buna “Protestan Diplomasisi” demektedir ve bu konuda dikkate değer bir kitap yayımlamıştır.
[6]
Evet, Amerika Birleşik Devletleri, Avrupa’dan başka bir yol seçti: Önce, misyonerleri ve tüccarı aracılığıyla Osmanlı ülkesine girme ve Osmanlı Ermenilerine el atma yolunu tuttu. 1810’da Boston’da kurulan dışa dönük Amerikan misyoner örgütü American Board of Commissioners for Foreign Missions 1819’da Türkiye’yi de programına aldı. Ardından 1830’da da Osmanlı Devleti ile ABD arasında bir ticaret anlaşması yapıldı ve Osmanlı toprakları hem Amerikan tüccarına hem de Protestan misyonerlerine açıldı Amerikan misyoner örgütü “American Board…” tarafından Türkiye’ye gönderilen Levi Parsons ve Pliny Fisk adlarındaki ilk Protestan misyonerleri, 14 Ocak 1820’de İzmir’e çıktı. Parsons, İzmir’e çıktıktan az sonra, “Tanrı’nın yardımıyla, bu kudretli günah imparatorluğunu tamamen yıkacak bir sistem kurmaya” ant içtiğini yazdı.
[7]“Kudretli günah imparatorluğu” dediği Osmanlı İmparatorluğu’dur. Amerikan misyonerleri, ta 1820’lerde, yani Mora’daki Yunan ayaklanması günlerinde bu güçlü kudretli Osmanlı Devleti’ni yıkıp ortadan kaldırmayı kafalarına koymuşlar.
Tam yüzyıl sonra, 1920’lere gelindiğinde, artık Osmanlı İmparatorluğu’nun yerinde yeller estiği görülmüştür. Koskoca bir devlet sadece misyonerlerin çalışmalarıyla elbette yıkılamazdı. Ama Osmanlı Devleti’nin yıkılışında Amerikan misyonerlerinin ve Osmanlı Ermenilerinin de küçümsenemeyecek bir payı olduğu inkâr edilemez. Amerikan misyonerleri, 1820’den 1839’a kadar İstanbul, İzmir, Adapazarı, Bursa, Trabzon, Erzurum, Yozgat, Rumeli’de Samakov ve Beyrut gibi yörelerde faaliyetlerini geliştirdiler. 1831’de Türkiye’de ilk resmi Protestan misyoner merkezi, Amerikalı misyoner William Godell tarafından İstanbul’da kuruldu. Godell’in ilk yaptığı işlerden biri İncil’in Ermeni harfleriyle Türkçe olarak basılmasını sağlamak ve Ermeniler arasında çalışmaları yoğunlaştırmak oldu. Türkiye Ermenileri, evlerinde de kiliselerinde de Türkçe konuşuyorlar, fakat Arap harflerini okumakta zorlanıyorlardı. Onun için Ermenilere dönük İncil kitapları, Ermeni harfleriyle Türkçe olarak basıldı. Osmanlı ülkesinde unutulmaya yüz tutmuş Ermeniceyi dirilten, Ermenilere, Ermenice öğreten, Ermenice gramer ve sözlük kitaplarını yazanlar misyonerler oldu.
[8]
7 Mayıs 1830’da Osmanlı İmparatorluğu ile ABD arasında Ticaret ve Seyrisefain Anlaşması imzalandı. Anlaşma ile ABD’ye “en çok kayrılan ülke” (en ziyade müsaadeye mazhar devlet) statüsü tanındı. Yani Amerikalılara kapitülasyonlardan azami ölçüde yararlanma hakkı tanındı. Aynı anlaşma ile Amerikan tüccarına Türkiye’de imtiyazlı simsarlar (brokers) kullanma hakkı bahşedildi. Ermeniler bakımından bu hak çok önemliydi. Çünkü bu haktan en fazla yararlananlar Rumlar ve Ermeniler oldu. Rumlar kıyı bölgelerinde, Ermeniler ise içerlerde etkili oldular. Örneğin İzmir limanına boşaltılan Amerikan malını Harput’a kadar, Kars’a, Van’a kadar ulaştıran upuzun zincir Ermenilerin tekeline geçti. Ve Ermeni simsarlar Amerikan tüccarının kanatları altında palazlandılar ve kendilerini Doğulu Yankee’ler olarak görmeye başladılar. Bu yeni yetme Osmanlı Ermeni tüccarının bir ayağı artık Atlantik ötesindeydi.
[9]
Amerika’ya Gönderilen Ermeni Öğrenciler ve Ermeni Göçleri
1848’de Osmanlı Hükümeti, Türkiye’deki Protestanları ayrı bir cemaat olarak resmen tanıdı. Amerikan Protestan misyonerleri en çok Ermeniler arasında başarılı olmuş, birçok Ermeniyi Protestan mezhebine çekmişlerdi. Öteki Osmanlı Hıristiyanları ile Museviler ve Müslümanlar ise din ve mezhep değiştirmeye, Protestan olmaya yanaşmamışlardı. Protestanlığa geçenler hemen hemen yalnız Ermenilerdi. 19. yüzyılın sonunda Türkiye’deki Protestan Ermenilerin sayısı 60.000’e ulaşmıştır. Bu çiçeği burnundaki Protestan cemaati üzerine, yalnız misyonerler değil, fakat aynı zamanda hem İngiltere, hem de ABD hükümetleri koruyucu kanatlarını gerdiler.
[10]
1840’larda misyonerler Türkiye’den ABD’ye Ermeni öğrenciler göndermeye başladılar. İlk gönderilenler papaz olarak yetiştirilmek üzere Amerikan teoloji okullarına ve teoloji fakültelerine yerleştirildi. Daha sonra laik eğitim için de Ermeni gençleri Amerika’ya gönderildi. Bu gençlerin bir bölümü öğrenimlerini tamamlayıp Türkiye’ye döndü, bir kısmı göçmen olarak Amerika’da kaldı, ABD vatandaşlığına geçti. Bunlar, ABD’de Ermeni göçmenlerinin öncüleri oldu, Ermeni kolonisinin çekirdeğini oluşturdu. İlerki yıllarda, Amerikalılarla iş tutan küçük Ermeni tüccarları, onların ardından 1890’lara doğru küçük esnaf, zanaatkar ve köylü Ermeniler de dalga dalga Amerika’ya göç etti. Ermeni gençleri önce bekâr olarak gitti, ardından evlenmek üzere kızlar Amerika’ya gönderildi. 1900 başlarında Türkiye Ermenileri bir çeşit “Amerikan sıtmasına” tutulmuşlardı; göçler çorap söküğü gibi artmaya başlayınca, Osmanlı yönetimi, bazı yörelerde nüfus azalmasın diye göçleri kısıtlayan tedbirler aldı. 1890-1900 arasında 12.000 kadar Ermeni Amerika’ya göç etti. 1901’den sonra Amerika’ya Ermeni göçleri daha da hızlandı. 1908’de 3.300, 1910’da 5.500 ve 1913’te 9.355 Ermeni Türkiye’den Amerika’ya göç etti. ABD’de Ermeni kolonisinin nüfusu 50.000’i aştı. Kısacası, Türkiye’den Amerika’ya Ermeni göçü -Amerikan misyonerlerinin ve Türkiye ile “iş yapan Amerikan tüccarının da etkisiyle- 1915 tehcir olayından 75 yıl önce başlamış ve 19. yüzyılın bütün ikinci yarısı boyunca ve ondan sonra da devam etmiştir. Ermeni göçmenler, ABD’ye halı, kilim götürürken Türk düşmanlığını da götürdüler ve yaydılar.
[11]
Anadolu, 19. yüzyılın son çeyreğinde misyonerlerin ve yabancı konsoloslukların istilasına uğramış durumdaydı. Ermenilerin yaşadığı belli başlı Anadolu şehirlerinde İngiliz, Amerikan, Rus, Fransız vs. konsolosları vardı. Misyonerler ve konsoloslar Anadolu’da mekik dokuyorlardı. Her biri Ermenilerin elinden tutuyor, onları kendi taraflarına çekiyordu.
[12]
1877-1878 Savaşı ve Osmanlı Ermenileri
1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan sonra Osmanlı Ermenileri artık yerlerinde duramaz oldular. Üst üste Büyük Devletlere başvurup özerklik istemeye başladılar. Hem Rusya’dan, hem de İngiltere’den anlayış, hatta destek gördüler. İstanbul Ermeni Cemaati, Ocak 1878’de, Edirne’ye gelmiş olan Rus Başkumandan Vekili Grandük Nikola’ya gizlice bir heyet gönderdi ve hem Rus Çarına bağlılıklarını bildirdi, hem de Ermeniler için özerklik istedi. Orada bulunan General İgnatieff söz verdi; yapılacak barış antlaşmasına Ermenilerle ilgili bir hüküm konacaktı. Gerçekten 3 Mart 1978 günü imzalanan Ayastefanos (Yeşilköy) Antlaşması’na Ermenilerle ilgili bir madde kondu; bu madde daha sonra Berlin Antlaşması’na da girecekti.
[13]
İstanbul Ermeni Patriği Nerses, 13 Nisan 1878’de İngiltere Dışişleri Bakam Lord Salisbury’ye bir muhtıra yolladı. Patrik, Ermenilerin artık Müslümanlarla bir arada yaşayamayacaklarını söyleyerek, “Türkiye Ermenistanında bir Hristiyan yönetim” kurulmasını istedi. “Türkiye Ermenistanı” ile nerenin kastedildiği ise pek belli değildi. Çünkü Türkiye’nin çeşitli yerlerinde Ermeniler yaşıyor idiyse de hiçbir yerde bir Ermeni nüfus çoğunluğu yoktu; tıpkı bugün Ermenilerin yaşadığı Fransa’da veya ABD’de bir “Ermenistan” bulunmaması gibi. Patriğin başvurusu da boşa gitmedi. 4 Haziran 1878’de Osmanlı Devleti ile İngiltere arasında imzalanan Kıbrıs Antlaşması’nın birinci maddesinde Osmanlı Ermenileriyle de ilgili önemli bir hüküm yer aldı. Türkiye bakımından bu hüküm, Kıbrıs’ın yönetiminin İngiltere’ye bırakılması kadar önemliydi, denilebilir: çünkü bu hüküm Ermeni gailesini kamçıladı ve Anadolu’yu Balkanlaştırdı.
[14]
Anadolu’yu karıştırıp Balkanlaştırmak için Rusya ve İngiltere yarış içindeydi. Rusya Ermenilere bir şey mi vaad ediyor, hemen ardından İngiltere de aynı vaatte bulunuyor. Rusya Ayastefanos Antlaşması’na Ermenilerle ilgili bir madde mi koyuyor; İngiltere de Kıbrıs Antlaşması’na benzer bir hüküm koyuyor. Birkaç ay sonra bu iki Büyük Devlet Berlin’de buluştular ve öteki Büyük Devletlerle birlikte 13 Temmuz 1878 tarihli Berlin Barış Antlaşması’na Ermeniler için ortaklaşa şu hükmü koydular (sadeleştirilmiştir):
“Madde 61- Babıâli (yani Osmanlı Devleti), Ermenilerin oturdukları vilayetlerin yerel şartları dolayısıyla muhtaç oldukları ıslahat ve düzenlemeleri yapmayı ve Kürtler ile Çerkezlere karşı (Ermenilerin) emniyet ve huzurlarını korumayı taahhüt eder..”
[15]
Berlin Antlaşması’nın altında Avrupa Büyük Devletlerinin hepsinin imzaları vardı. Yani Osmanlı Ermenileri, artık kendilerini Büyük Devletlerin ortak koruması altında görebilirlerdi ve öyle gördüler. Artık Ermenileri tut tutabilirsen. Avrupa, Ermeni toplumuna bir “altın madeni” sunmuştu. Bu madeni çalıştırmak artık Ermenilere düşüyordu. Mora’da Yunanlılar ayaklanmış, arkasından bir devlet kurmuşlardı. Filibe Sancağında Bulgarlar ayaklanmış, bunun da ardından bir Bulgar Prensliği kurulmuştu. İşte Kıbrıslı Rumlar da İngiliz idaresine girmişlerdi. Öyleyse Ermenilere gün doğmuş demekti.
[16]
Anadolu’da Yabancı Konsoloslar
Yabancı konsolosların Anadolu’da Ermeniler arasında dolaşmaları Ermenileri daha da kamçıladı. Konsolosların gezileri Ermenilere birer mesajmış gibi algılanıyordu. Konsoloslar sanki Ermenilere “Ne duruyorsunuz, kıpırdasanıza; Yunanlıların ve Bulgarların yaptığını yapsanıza…” demek istiyorlardı. Ermeniler öyle anlıyorlardı. Bir örnek: Adana Valiliği, 15 Aralık 1879 günü Dahiliye Nezaretine şunları yazdı (sadeleştirilmiştir):
“İngiltere Devleti tarafından Adana’ya Konsolos Vekili olarak atanan Yüzbaşı Cooper’ın elinde bulunan fermanda kendisinin normal konsolos vekili olarak sadece İngiltere vatandaşlarının işlerine bakmak üzere tayin edildiği açıklanmakta iken, buraya geldiğinden beri mazlumların koruyucusu şeklinde görünüp mahkemelerde davalarını kaybeden ve tüccar olan hak sahiplerinin verdiği (ve) şikâyet içeren dilekçe ve önerileri kabul ederek kendilerine yardım vaadetmektedir.’Bu davalara niçin böyle karar verilmiş? şeklinde savcıya sorular sormak ve şikâyette bulunanlara Osmanlı Devleti’nin idaresini kötüleyip İngiltere Devleti’nin adaletini överek kalpleri kazanmaya çalışmak türündeki davranışları tahammül sınırını aşmıştır
[17].
Gariptir ki geçen gün benimle yaptığı görüşmede, “Bu yöre halkı fazlasıyla Rusya eğilimli ve İngilizlere soğuk görünüyorlar. Özellikle Müslüman halk pek uzak duruyor. Bunları İngilizlere ısıtmak için ne gibi önlemlere başvurmak gerekir?” anlamında sorular sorup bir görüş bildirmemi istedi. Şimdi ise vilayeti gezmek istemektedir. Gittiği yerlerde de burada gösterdiği davranışları göstereceğinden asla şüphe yoktur. Şu sıralar buranın da Kıbrıs gibi İngilizlere bırakılacağı, konsolosun gelişinin bu yüzden olduğu, Kozan, Zeytun, Dersim ve Van’ın Ermenistan adıyla -Bulgaristan gibi- Ermeni bir valinin özerk yönetimine verileceği söylentileri halk arasında yayılmaya başladı. Bu gelişmenin Osmanlı Devleti’nin hukuk ve bağımsızlığı için ne derecede zararlı olup memleketin idare ve güvenliğini bozacağım tarafınıza söylemeye gerek yoktur. Ancak bu durum biraz daha sürecek olursa vatandaşların düşünceleri tamamen değişecek ve gelecekte vaziyet daha tehlikeli bir hal alacaktır. Bunlara karşı nasıl hareket edileceği hakkında elimde talimat olmaması dolayısıyla bir taraftan sorumluluk korkusu ve diğer yandan hükümetin şerefim koruma görevi beni kararsızlık ve sıkıntı içinde bırakmaktadır. Hareket tarzımı belirlemek için ayrıntılı emirlerinizi istirham ederim. 17Aralık 1879
[18]
Osmanlı toplumunun içi işte böyle karıştırıldı. Türklerle Ermenilerin arası böyle açıldı. 1909’da Adana’da patlak veren Ermeni ayaklanması ve Türk-Ermeni vuruşmasının tohumları böyle atıldı. AdanaValisi, İngiliz kışkırtmalarının nereye varacağını, 30 yıl önceden haber veriyor: “Bu gidişle memleketin güvenliği bozulacak, vatandaşların düşünceleri tamamen değişecek ve ilerde daha tehlikeli bir hal alacak” diyordu. Yukardaki rapor sadece bir örnektir ve yalnız Adana’daki İngiliz Konsolos Vekili Cooper’m “sabırları taşıran” kışkırtmalarıyla ilgilidir. Anadolu’da onun gibi daha birçok yabancı konsolos vardı. Berlin Antlaşması’nın ardından Anadolu’da mantar gibi yabancı konsolosluklar açıldı. Yalnız ingiltere 10 kadar konsolosluk açmıştı. Bunlar şu şehirlerdeydi: Adana, Ankara, Diyarbakır, Erzincan, Erzurum, Halep, İzmir, Muş, Sivas, Trabzon, Van.
[19]
İngiliz konsolosluklarından başka Rus, Fransız, Amerikan, Alman, Avusturya ve İran konsoloslukları da vardı. Ayrıca İngilizlerin Tebriz, Batum gibi Anadolu’ya yakın yerlerde de konsoloslukları bulunuyordu. 1896 yılında Erzurum’da altı yabancı konsolosluk vardı: Rus, İran, Fransa, İngiltere, İtalya ve Amerika Birleşik Devletleri konsoloslukları. İtalyan konsolosluğu daha sonra kapandı, öteki beş konsolosluk çalışmalarını sürdürdü. 1878 Berlin Antlaşması, Ermenilerin yaşadığı yerlerde reform yapılmasını öngörmüştü. Emperyalist Büyük Devletler bu reformları denetleyecekti. Anadolu’daki yabancı konsoloslar, emperyalist ülkelerin görevlileriydi. Ermeniler 1887 yılında Hınçak, 1890 yılında Taşnaksutyun adlı Ermeni ihtilal örgütlerini kurmuşlardı. Rusya Ermenileri tarafından kurulmuş olan bu örgütler 1890 ortalarında Anadolu’da kan dökmeye başlamışlardı. Tam bu sıralarda Doğu Anadolu’da yeni yeni yabancı konsolosluklar açıldı.
[20]
“Büyük Ermenistan” Hayali ve Ermeni Ayaklanmaları
Ermeni ihtilalcileri, 1890’lardan başlayarak, Anadolu’da kan dökerek bir “Büyük Ermenistan” hayalini hayata geçirmeye kalkıştılar. Büyük Devletlere güvenerek böyle bir maceraya atıldılar. Balkanlar’da yaşanan acılardan ibret alacakları yerde, Balkan milliyetçilerini örnek aldılar. Yunanlıların bir Megali İdea veya “Büyük Ülkü” yani “Büyük Yunanistan” emeli olduğu gibi, Ermeni ihtilalcileri de bir “Büyük Ermenistan” hülyasına kapıldılar. Samsun-Mersin hattının doğusunda kalan bütün Anadolu topraklarını “Ermenistan” yapmak istiyorlardı! Buralarda ezici bir Müslüman çoğunluk yaşadığını ise hiç hesaba katmadılar.
[21]
Berlin Antlaşması’nın ardından ihtilalci Ermeni örgütleri kuruldu: 1887’de Hınçak örgütü, 1890’da Taşnak partisi sahneye çıktı. Hemen belirtelim ki, bu örgütleri kuranlar Osmanlı Ermenileri değil, Rusya Ermenileriydi. Hınçak örgütü, Rusya’nın varlıklı Ermeni ailelerinin Avrupa’da okuyan çocukları tarafından İsviçre’nin Cenevre şehrinde, Taşnak örgütü ise Tiflis’te kuruldu. Ama her ikisi de Osmanlı Ermenilerini peşlerine takıp Osmanlı’ya silah çekti. Osmanlı topraklarında bir büyük Ermenistan kurma emeline kilitlendiler. Hiçbiri Ruslara silah çekip Rus İmparatorluğu içinde bağımsız bir Ermenistan kurmaya kalkışmadı. Ermeni ihtilalcileri veya komitacılar, 1890’lardan başlayarak yıllarca Anadolu’yu kana buladılar; tıpkı yüz yıl sonra PKK teröristlerinin yaptıkları gibi. Üst üste silahlı Ermeni olayları, Ermeni ayaklanmaları çıkarıldı. Silahlı eylemler imparatorluk payitahtı İstanbul’a da taşındı.
[22]
İstanbul’da, Galata semtindeki Osmanlı Bankası silahlı-bombalı bir Ermeni çetesi tarafından basıldı. Hatta 1905 yılında Sultan II. Abdülhamit’e de suikast düzenlendi. Ermeni çeteleri cüretkârlıkta Balkan çetelerini bile geride bıraktılar. Balkan asilerinden hiçbiri imparatorluk payitahtı İstanbul’da eylem yapmaya, suikast eylemlerini Osmanlı sarayına kadar taşımaya cüret edememişti. Ermeni çeteleri bunlara da cüret ettiler. Eylemleri ses getirdi, Avrupa’da ve Amerika’da yankı yaptı. Yurtdışında “Müslüman Türkler, masum Hıristiyan Ermenileri kesiyor” diye haksız bir haçlı propaganda kampanyası yürütüldü; Osmanlı yönetimi ve Türk halkı karalanmak istendi.
[23]
Ermeni ihtilalciler yanlış hesap yapmışlardı. Anadolu’da kan dökünce, gürültü koparınca Büyük Devletlerin Osmanlı Devleti’ne savaş açacaklarını, gelip bu topraklarda bir Ermeni devleti kuracaklarını düşünüyor, taraftarlarına da bu düşünceleri aşılıyorlardı. Fakat evdeki hesap çarşıya uymadı, Taşnak komitacılarının beklentileri boşa çıktı. Ermeniler için savaşa girecek bir büyük devlet çıkmadı. Komitacılar yenildiler. Ama umutlarını yitirmediler. Özellikle Taşnak komitesi, silahlı mücadele düşüncesinden hiç vazgeçmedi.
[24]
Robert Kolejin kurucusu D.Hamlin, 23 Aralık 1893’te, “Boston Congreationalist Journal” gazetesinde yayınlanan mektubunda bir komitacının ağzından amacını açıklıyordu;
“İmparatorluğun her yerinde örgütlenen Hınçak çeteleri Müslümanları yok etmek için fırsat gözeteceklerdir. Bunun üzerine kuduran Müslümanlar, ayaklanarak savunmasız Ermenilere saldıracaklar ve Rusya, “Hrıstiyanlık adına ” memleketi işgal edecektir!.. “
Olaylar:
1776’da Kahraman Maraş’ın Zeytun (Süleymaniye) ilçesinde, vergi ödememek için devlete başkaldırmak, bunun için silaha sarılmak, şeklinde başlar. Bu isyan zamanla genişleyerek, jandarmanın baş edemeyeceği ölçülere varmış, gönderilen askeri kuvvetle hazırlıklı olarak çatışmaya girişilmiş, Rusya, Fransa, İngiltere, sonuç olarak dış mihrakların işe karışmasıyla tam bir siyasi kimlik kazanmıştır.
1804: Londra’da “Britsch and Foreign Bible Society” kuruluyor. Görevleri Anadolu’ya misyoner göndermektir. Fakat zamanla, bir taraftan Anadolu’ya köklü bir şekilde yerleştikleri gibi, Öte yandan da Amerika’da “Ermenileri işkenceler içinde inleten zalim Türkler” propagandasını yayarlar ve tüm olanakları sınırsız kullanarak, buna bütün Amerikalıları inandırırlar.
1828:Ermenistan’ın Ruslar tarafından kuruluşu; İran’la Rusya, Türkmen çayı anlaşması sonucu, Erivan ve Nahcivan hanlıkları Rus yönetimine geçer. Ruslar Erivan yakınlarındaki AHIRKELEK kasabasına 20.000 Osmanlı Ermenisi, 20.000 Rus Ermenisi yerleştirirler. Çar kendini Ermenistan kralı ve tüm Ermenileri de Rus ilan eder. Ruslar, Asya ile Anadolu Türklerinin birleşmemesi için gerek duydukları bir engeli gerçekleştirmişlerdir.
1839: Edirne anlaşmasıyla Ruslar, bugünkü sınırlarımıza kadar Kafkaslarda egemendirler. Ermeniler, Islahat Fermanı, I. Meşrutiyetin ilânı ve 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı ile birlikte yüzyıllarca ekmeğini yedikleri İmparatorluk topraklarında toplu ve planlı isyanlar çıkartmaya başlamışlardır. Islahat Fermanı ile birlikte can ve mal güvenlikleri garanti altına alınmış olan Ermeniler, devletin en hassas yerlerindeki makamlarda görev almışlardır. Millî şuurun hakim olmadığı İmparatorlukta Adalet, Millî Eğitim, Bayındırlık, Maliye hatta Dışişleri (Hariciye) bakanlıklarının başına getirilmelerinde bir sakınca görülmemiştir.
İşte birkaç örnek: Gabriel Noradunkyan Hariciye Bakanı Agop Kazasyan Bayındırlık Bakanı, Obannes Sakız, Hariciye Bakam Müsteşarı, Vaham Adalet Bakanlığı Müsteşarı, Artin Dudyaîî Müsteşar, Haruryan Dnûyan Müsteşar, Mantık Azaryan Garabet Artin Dikran Akksenyan Yertvara Zölırap Hovsep Masakyan Dikran Tiagir Mihran KavafyanMilıran Büz Ceraber ArtanMüsteşar Viyana Büyükelçisi, Brüksel Büyükelçisi, Londra Büyükelçisi, Lahey Büyükelçisi, Berlin Büyükelçisi, Brüksel Büyükelçilik Müst., Millî Eğ. Bak. Müst., PTT Gen. Müdürü…
İşte İmparatorluk içinde savaştan savaşa koşan, uzun yıllar süren savaşlardan sonra yurduna döndüğünde bütün birikimlerinin yok olduğunu gören, bu nedenle hiç bir birikime sahip olamayan ve daima yoksulluğa mâhkum olan Türkler, diğer tarafta büyük mevkî ve servet sahibi olan ve prensler gibi yaşayan Ermeniler. İmparatorluk idaresinin kendilerine sağladığı imkânlar ve imtiyazlarla, büyük bir serbesti içinde yurdun her yerinde kütüphaneler açan, matbaalar kuran Ermeniler kendi dilleri ile kitap, dergi ve gazeteler de çıkarmakta idiler. Binlerce Ermeni genci yüksek öğrenim için Avrupa’ ya gönderilmiş, kafaları “Türk düşmanlığı” ile doldurulmuş olarak ülkeye dönmüşlerdir. Bu gençler ileride devleti bölüp parçalamaya yönelik çıkartılan isyan ve ayaklanmaların hazırlanışında ve uygulanmasında büyük rol oynamışlardır.
1853 yılında kurdukları “Ermeni Maarif Cemiyeti”nde ileride kurmayı planladıkları Ermenistan devletinin anayasasını dahî hazırlayan Ermeniler, 1862’de İlan edilen “Islahat Fermam”nı gerekçe göstererek 99 madde olarak hazırladıkları “Ermeni Millî Nizamnamesi”ni Osmanlı Hükümeti’ne kabul ettirmişlerdir. Bu nizamnameye dayanarak, 140 milletvekilinden oluşan meclislerini kurmuşlardır. Bu meclis üyelerinin 20’sini kilise mensupları, 40’nı taşradan gelenler, 80’ini de kilise cemaatleri tarafından seçilenler oluşturuyordu.
Bu meclisin 25 Ağustos 1862 tarihinde İstanbul’da yaptığı ilk toplantısından sonra, kendi elimizle kurdurduğumuz ve büyük yetkiler ve ayrıcalıklar verdiğimiz patrik ve patrikhane desteği ve yönlendirmesi ile Van’da “Van Kartalı”, Muş’ta “Muş Kartalı” ,İstanbul’da “Ararat” dergilerini yayınlayarak devamlı “Türk Düşmanlığı” ve “Ermeni Etnik Ayrımcılığı” konusunu işlemişlerdir. “Berlin Konferansı’na Ermeni meselesini götüren ve 1866 yılında Ermeni Meclisince Patrik seçilen Ermeni çete başı Hristiyan, yaptığı konuşmada,”Ermenistan’ın acı çeken bir temsilcisiyim. Bu hükümette benden öncekilerin yaptığını yapmayacağım. Benim yapacaklarım Ermenilerin ve Ermenistan’ın bağımsızlık mücadelesi olacaktır!” diyebilmiştir. Aynı dönemde bir köpek sadakatiyle hizmet ettikleri Rusya, çıkardığı bir kanunla Ermeni Patriği’nin nasıl çalışacağını belirlemek amacı ile 8 kişiden oluşan bir meclis kurmuş, bu meclis üyeleri ile patriğin tayın işini doğrudan Çar’a bırakmıştır. Patrikhanenin çalışmalarını denetleyecek bir yetkili tayin edilmiş, Rus politikasına aykırı davrananların şiddetle cezalandırılacağı hükme bağlanmıştır. Rusya’nın bu ceza ve sürgünlerinden nasiplerini sıkça alan Ermeniler bunlardan asla söz etmemektedirler. Kafkasya Genel Valisi Gaützin’in hazırlayıp Çar’a sunduğu bir rapor da, Ermenilerin tek hedeflerinin bağımsız devlet kurmak, okul ve dinî müesseselerini açmak ve idare etmek olduğunu bildirerek,”Bunlar (Ermeniler) Rusya için fesat yuvası haline gelmiştir” diyerek önlem alınmasını istemiş, bunun üzerine Çar, çıkardığı bir fermanla bütün Ermeni okulların da Rusça eğitimi zorunlu kılmıştır. Rusya Ermenilerin anladığı dilde konuştuğu için de Osmanlının basma gelenlerin kendi başına gelmesini önlemişti. 1850’den sonra, İngiliz ve Amerikan diplomasisinin etkileriyle, Anadolu’nun çok sayıda ilçe ve kentlerine kadar girilerek, 436 kilise ve Şapel açılmıştır. Misyoner ve mensuplarının sayısı, 60.000 e yükselmiş, Ermeniler için 21 okulda 24.000 Ermeni genci yetiştirilmiş, son defa da 9 kentte, İstanbul, İzmir, Merzifon, Kayseri, Tarsus, Maraş, Antep, Harput’ta 9 kolej açılmıştır. Zengin iş adamı, Crıstoper Robert İstanbul da bir kolej açılması için 400.000 dolar vermiştir. Bu kolej halen İstanbul’da onun adını yaşatmaktadır Robert Kolej!..
İSYANLAR (1908’e kadar
[25])
Sivas’ta ilk Ermeni ayaklanması1881, Erzurum olayı 1890, Kum Kapı ayaklanması 1890, Yozgat olayı1893, Tokat olayı 1894, Kayseri olayı 1894, Birinci Sason veya Talurî İsyanı1892, 1893, 1894, Babi-Ali baskını 1895,
1311 – 1312 (1895-1896) yıllarındaki Ermeni ayaklanmaları: İzmit, Ankara, Kayser, Diyarbakır, Zeytun isyanı(Diyarbakır olayı), 1896:Siverek, Lice, Silvan, Nusaybin,Palu,çermik, Ergani, Adana 1895, mamuretilaziz (Elazığ) 1895, harput 1896, Malatya 1895, Arapgir 1895, Adıyaman 1895, Halep 1895, Urfa,Antep1895
1908 MEŞRUTİYETİNDEN SONRA ERMENİ İSYANLARI[26]
BİRİNCİ ADANA İSYANI 1909, ZEYTUN 17.8.1914, FINDICIK(MARAŞ)temmuz1915, KOCAELİ VE SAKARYA, BURSA İZMİR, TRABZON SAMSUN ELAZIĞ(HARPUT) Şubat1914, İKİNCİ ADANAŞUBAT 1914, SİLİFKE, YOZGAT BOĞAZLIYAN Eylül 1915,
BOĞAZLIYAN AYAKLANMASI
Yozgat’ın Boğazlıyan ilçesine bağlı Çakmak köyü ile Yazbir dağında dolaşan yetmiş kişilik silâhlı Ermeni eşkiyası, Ankara’nın Bâlâ, Haymana hudutlarındaki Yeknam ormanlarında silâhlı ve sayıca fazla Ermeni çeteleri, (Boğazlıyanın Culhalı köyü çevresinde Kozas mevkiinde Kayserinin Everek (Develi) Ermenileri tarafından yöneltilen birkaç kola ayrılmış üçyüz kadar silâhlı Ermeni çetesi görüldü.
Yine Yozgat’ın Kumkuyu köyünde saklanmış üçyüz silâhlı Ermeni çetesi 2 Eylül 331 (1915) günü çevredeki Türk köylerini ateşe verdiler. Özel olarak inşa edilmiş siperlerden, mazgal deliklerinden asker ve jandarmalar üzerine ateş açtılar. Cat-Kebir köyü ormanına sığınmış sekiz yüze yakın silâhlı Ermeni orman içindeki Akdağ geçidinde önce hazırladıkları siperlerden asker, jandarma ve İslâm ahaliye karşı taarruz ettiler. Günlerce süren çarpışmalardan sonra Kızılcaova’ya doğru kaçtılar.
1.Dünya savaşından sonra, Boğazlıyan kaymakamı olan Kemal Bey Ermeni tehcirinden suçlandırıldı. Damat Ferit Paşa hükümeti Ermenileri hoşnut etmek ve itilâf devletlerine hoş görünmek için Boğazlıyan kaymakamı Kemal beyi sadece hükümetin verdiği emirleri yerine getirmekten başka bir günahı olmayan suçsuz bir Türk memurunu Ermeni tehcirinden suçlu sayarak Harp divanına gönderdi. Nemrut Mustafa Paşa adındaki vicdansızın başkanlığındaki Harp divanı Boğazlıyan kaymakamı Kemal beyin asılarak idamına karar verdi.
Hüküm 8 Nisan 1919 Salı günü Beyazıt meydanında infaz edildi. Askerî Tıbbiye öğrencileriyle İstanbul Darülfünun öğrencileri Kemal Bey’in Sirkeci’den Kadıköyü’ne istimbotla nakledilen cenazesine bağlılık gösterisi yaptılar.
Cenaze şehidin Moda’daki evinde götürüldü. Cenaze merasimi 10 Nisan 1919 Perşembe günü yapılırken eşi görülmemiş bir gösteri yapıldı: Cenaze Kadıköy karakolunun önünden geçerken karakoldaki vazifeliler bayrağı yarıya indirip selâm durdular. Cenazenin geçtiği yollarda kalabalık halk, asker, öğrenciler gözyaşlarıyla rahmetli Kemal beyin cenazesini selâmladılar. Böylece Türk milleti Damat Ferit paşanın hıyanetini protesto etmiş oldu.
Halep vilayetindeki ayaklanmalar 1916, Urfa 1915, Kayseri 1918, Sivas1914, Şebinkarahisar(Giresun)1915, Diyarbakır1915, Erzurum, Erzincan, Muş, Bitlis 1914, Van Nisan1915.
VAN’LI KÜÇÜK KAHRAMANLAR[27]
Ordumuzun Rusları İran sınırından öteye kadar sürüp çıkarmasıyla Van’da eski neşeli ve sevinçli günler geri gelmişti. Ne yazık ki bu neşe ve sevinç uzun sürmedi. Sarıkamış’taki felâketin haberi eski keder ve matem günlerini geri getirdi. Bu felâket haberinden birkaç gün sonra Rusları İran sınırının ötesine sürüp çıkaran kahraman jandarma tümeninin cephanesinin bitmek üzere olduğu haberi geldi.
Karakış bütün şiddetiyle sürüyordu. Her taraf iki metre kalınlığında karla kaplı, yollar, geçitler kapalı olduğundan hayvan veya her hangi bir nakil vasıtasının yola çıkarılması mümkün değildi. Öyleyse kalın kar her tarafı kaplamış ki hayvanların dahi yürümesi imkânsız. Tümenin ihtiyacı olan cephaneyi insan sırtında 120 km. ye taşımaktan başka çıkar yol yok. Halbuki şehirde ihtiyar, kadın ve çocuklardan başka kimse kalmamıştı.
Şehir müdafaa meclisi valinin başkanlığında toplandı. Uzun tartışmalardan sonra 12-17 yaşları arasındaki öğrencilerden başka bu işi yapacak kimsenin bulunmadığı anlaşıldı. Öğrenci velilerinin de izni alınmak şartıyla jandarma tümenine istediği cephaneyi götürmelerine karar verildi. 120 öğrenci sırtlarındaki cephane yükleriyle cepheye doğru yola çıktılar. Bu öğrencileri yolda Ermeni baskını ve diğer tehlikelerden korumak için 18 jandarma da yanlarına muhafız olarak verildi.
Öğrencilerin bu yüce vatan perverliğini gören aşiretler de bunlara katıldılar. Küçük kahramanlar yüklerini cepheye ulaştırdıktan sonra geriye dönüş başladı, iki günlük yürüyüş olaysız, normal geçti. Üçüncü gün Çuh dağlarında amansız fırtına başladı. Bu amansız fırtına zavallı küçük kahramanların felâketi oldu. Van’dan yola çıkan 120 öğrenciden ancak 10’u ayakta 30’u da hasta sedyeler üzerinde şehire dönebilmişti. 80 öğrenci korkunç fırtınadan karlar arasında can vermişti.
Başta vali olmak üzere bütün şehir halkı (Ermeniler hariç) bu perişan kafileyi şehrin giriş yerinde karşıladılar. Hastahaneler cepheden gelen yaralılarla dolu idiler, küçük hastaları evlerinde bakmakta imkânsızdı. Büyücek bir ev boşaltıp hastahaneye çevrildi. Doktorların gayret, dikkat ve ihtimamlarına rağmen ne yazık ki küçük kahramanların birçoğunu kurtarmak mümkün olmadı, İran içlerindeki cepheye cephane götürmek için Van’dan yola çıkan bu küçük kahramanlardan ancak 20-25 i kurtarılabilmiş diğerleri, vatanları namına şehit olmuşlardı.
Ermenilerin Tımar ayaklanması:
Tımar, Van ile Erciş arasında bucak merkezidir. Küçük kahramanların acısı unutulmadan, ana babalarının ve bütün Vanlı Müslümanların kalplerindeki sızı bütün şiddetiyle taptaze dururken 18 Şubat 1915 de Tımar bucağına bağlı Esrisin köyündeki Ermenilerin ayaklandılar
Gevaş ayaklanması: Ermeniler 24 Şubat 1915 tarihinde ikinci bir isyan çıkardılar.
Çatak (şitok) ayaklanması: Çatak Ermenileri 12 Nisan 1915 tarihinde öncekilerden daha şiddetli bir ayaklanma çıkardılar
ERMENİLERİN VAN AYAKLANMASI.
[28]
Günler geçip Rus ordusu Vana doğru ilerledikçe Ermeniler daha saldırgan oluyorlardı. Komitelerin çok önceden – şahsî müdafaa plânı – adında gönderdikleri gizli talimat uyarınca Ermeni köylüler Van’a yerleşmişler, sayıca Türklerden çok fazla olmuşlardı.
Vali, Ermenilerin ani bir baskını sonucu bu zavallı çaresiz Türklerin büyük katliamla yok edilmelerinden korkuyordu. Bu görünür tehlikeyi önlemek için valinin başkanlığında toplanan şehir müdafaa meclisi aşağıdaki kararı almıştı.
Karanlık basınca Türk halkına silah ve cephane dağıtımı yapılacaktı.
Yirmişer kişilik üç milis müfrezesi geceleri şehirde devriye gezecektir.
Namaz vakitlerinde Müslümanların bir taarruzla karşılaşmamaları için, camilerin kapılarında nöbetçiler bulundurulacaktır.
Ayaklanma sırasında gıda maddeleri bulunamayacağından halkın bir kaç günlük gıda maddesi biriktirmesi gerektir.
Kuyu ve çeşmelere Ermenilerin zehir dökmeleri ihtimali göz önüne alarak birkaç günlük ihtiyat su bulundurulacaktır.
Ermenilerin, evlerine kundak sokarak yangın çıkarmaları ihtimaline karşı itfaiye hazır durumda bulundurulacak, evlerde yangın söndürecek kum ve su hazır bulundurulacaktır.
Sokaktan bomba veya kurşun atılması mümkün pencere kenarlarına yatak yapılmayacaktır.
Geceleri pencere ve kapılar kapalı olacak kapıların arkasına kol demiri veya ağaç dayanacaktır.
Yangın, baskın, isyan hareketlerini görenler vakit geçirmeden olayı hükümete haber verecekler.
Gece sokağa çıkma yasağı konulduğu zaman herkes bu yasağa sıkıca bağlı olacaktır.
Valinin başkanlığında şehir müdafaa meclisinin aldığı bu kararı uygulamaya başlayacağı günün ilk saatlerinde, yarı aydınlığın başladığı bir zamanda Ermeniler çıkardıkları yangınlarla ayaklanmaya kalkışmışlardı.
Ermeniler, yangın ve kargaşalıktan faydalanarak ilerleyip Ulu cami çevresine giden yolları kesip buradaki Müslümanları çembere almışlardı. Halk bu semte doğru ilerlemeye başladı. Ermeniler ateş açtılar. Önceden siperlere yerleşmiş, Ermenilerin pencere ve mazgallarında yaptıkları ateşten bir adım ilerlemek imkânı yoktu.
Ermeniler, ilk olarak biri birinden oldukça uzak bulunan hükümet binası, postahane, Osmanlı Bankası ve Düyun-u Umumiye binalarını kundaklayıp yangın çıkardılar.
Yangınlar halkı şaşırttı. Bir anda sokaklar şaşkın ne olduğunu ve olacağını kestiremeyen heyecanlı insanlarla dolmuştu. Atlı itfaiye mensupları yangın yerine gelince mevzilenmiş Ermeniler halka ateş açtılar. Asker ahali biri birine karıştı. Korkunç bir panik baş gösterdi. Yaralılara, ayakaltındaki cesetlere bakan kalmamıştı.
Van’da böylesine çetin boğazlaşmalar olurken Vanlılar Valinin istediği yardımcı birlikleri dört gözle bekliyorlardı. En geç akşama veya yarın sabaha kahraman askerlerimizin Van’a gelecekleri hesaplanıyordu. Sabahın erken saatlerinde müfrezenin yetiştiği şehre girmek üzere olduğu haberi yayıldı.
Bütün umutlarını kahraman askerlerimize bağlamış şehrin Müslüman halkı çoluk, çocuk, kadın, ihtiyar müfreze gözüktü. Halk çılgınca askerleri alkışlıyor, selamlıyor, sevinç göz yaşları döküyordu. Birlik durdu. Birden bire silahlarını halkın üzerine çevirdiler. Rastgele ateşe başladılar. Ölen yaralanan, kaçarak biri birini çiğneyerek ezen insanlar birbirine karıştı. Feryat, ağlama sızlama tam bir ana baba günü idi..
Bu kanlı ve alçakça davranışın bir Ermeni planı olduğu anlaşıldı. Ermeni çetecileri Türk askeri kılığında şehre doğru yürüyecekler, şehirde önceden Türk askeri geliyor, diye söylenti çıkarılacak. Müslüman halkın günlerce can ve gönülden beklediği Türk askerini karşılayacağı hemen hemen bütün Vanlıların kadın, ihtiyar ve çocuklarıyla askeri karşılayacakları şüphesiz. Böylece sivil halkı müdafaasız düz bir ovada yakalayıp yok etmek yüreklerinde yıllarca besledikleri intikamı almak.
Rus ordusu çok yaklaşmıştı. 15 Mayıs 1915 tarihinde Rusların Van’a girebilecekleri hesaplanıyordu. Göçme imkânı olmayanların emniyetini sağlamak. Ermenilerin intikam ve canavarlıklarından korumak için Ruslarla görüşmeler yapıldı ise de bir sonuç elde edilemedi. Rus kazakları Muradiye üzerinden ilerlerken Müslümanları kılıçtan geçirmeye, Ermenilerden de daha zalim ve insafsız katliamlara başladılar. Bu canavarlardan zorlukla canlarını kurtarabilenler Van’a sığındılar 14 Mayıs 1915 te Van boşaltılmaya başlandı. Muradiye’den gelen göçmenler, boşaltmayı daha da zorlaştırmıştı. Şehrin boşaltılması Ermenileri cesaretlendirdi. Gece çıkış hareketi yaptılar. Canı ağzına gelmiş Müslüman halk Ermeniler üzerine öylesine bir hücuma geçtiler ki; akıllara durgunluk veren bu şahlanış karşısında Ermeniler, büyük kayıplar vererek tekrar inlerine dönmek zorunda kaldılar.
Rus ordusu Ercek’e vardıktan sonra yelpaze şeklinde dağılıp ilerlemeye başlamıştı. Rus ordusunu durduracak hiçbir kuvvet kalmamıştı. Artık bu durum Van’ı savunmanın hem imkânı hem de manası kalmamıştı. Van’ın boşaltılmasına kalkışıldı.
Halkın hicrete hazırlanması için tellâllarla ilan yapıldı. Şehir az zamanda mağara halini aldı. Halkın bir kısmı son nefesine ve son kurşunlarına kadar şehirlerini savunmak istiyorlardı. Halka bu kararından döndürmek için vilayetçe pek çok çaba harcandıysa da pek azı döndü.
Müslümanlar, Van’dan ayrılırken akşam güneşinin kızgınlıklarına karışan korkunç yangının alevlerini gördüler. Ermeniler Van’ı yakmışlardı.
Ermeniler, Van’ın Rus ordusu tarafından işgalini kendileri için zafer saydılar. Dünyanın her tarafında şenlikler düzenlediler. Bayram ettiler. Gazetelerde uzun uzun makaleler yayınladılar. Ruslarla birlik olduklarını, Rusların büyük, âdil, alicenap, medeni bir millet olduğunu, altı asırlık Türk esaretinin artık sona erdiğini, bağımsız Ermenistan’ın temellerinin, atıldığını, Ermeni milletinin batı medeniyeti ve hıristiyanlık dünyası için yaptığı hizmetlerin karşılığı Rus, İngiliz ve Fransızlar tarafından milletler arasında layık oldukları yerin(!) kendilerine verileceğini ilan ettiler.
Ermeniler, Van’ın Rus ordusu tarafından işgalini kendi hesaplarına nasıl zafer sayabilirler? Ne yapmışlardı? Asırlardan beri dinî ve millî hayatlarını koruyan sayesinde mutlu bir hayat sürdükleri Türk devletinin en zayıf olduğu bir zamanda onu arkadan hançerlemek, düşmanına yardımcı olmak zafer olur mu? Ermeniler, Ruslara ne biçim yardım ettiler? Eli silah tutan erkeklerin cephede oldukları sırada müdafaasız yaşlı, ihtiyar, kadın ve çocukları top yekûn öldürmek, yağmacılık, yangın çıkarmak bunlar övünülecek işler mi?
Ermeniler, Rusların bağımsız bir Ermenistan istemediklerini, doğu vilayetlerini ele geçirebilirlerse Don bölgesinden getirecekleri kazaklarla kolonize ederek Akdeniz’e çıkmak istediklerini, kendilerini maşa yaptıklarını göremediler veya görmek istemediler. Ruslar, Kafkasya’daki Ermenileri Sibirya’ya sürgün ederken Van’ı verirler mi? Bu açık gerçeği görmediler, çünkü gözleri Türk ve İslâm düşmanlığıyla kararmıştı. Savaş nasıl sonuçlanırsa sonuçlansın Ermeniler için esirlik, kölelik değişmeyecekti. Ancak değişen bir şey olacaktı ki Türk idaresindeki dinî ve millî varlıkları tamamiyle kalkacak Rus boyunduruğu altında gerçek köle ve esir olacaklardı.
ERMENİ TEHCİRİ
Ermenilerin tehcirleri üzerinden yarım asırdan fazla bir zaman geçtiği halde halâ üzerinde türlü dedikodular yapılan bir konudur. Türk düşmanları bu hadiseyi barbarlık diye nitelemekte ve zaman zaman dünyanın her tarafında Türkler aleyhine bir silâh olarak kullanmaktadırlar. Özellikle Ermeniler 14 Mayıs gününü (tehcir kanununun yürürlüğe girdiği gün)(24nisan.1915) millî matem günü olarak kabul etmişler; bu gün Suriye, Lübnan, Fransa, İngiltere, Amerika ve Ermeni bulunan her yerde toplantılar, mitingler, gösteriler, konferanslar tertipleyip Türk milletinin aleyhinde ağza alınmayacak sözler söylerek Türk düşmanlığını körüklemektedirler. Ermenilerin arkasında hala Haçlı taassubu sürdüren Hristiyan devletlerin Ermenileri kışkırttığı da unutulmamalıdır.
[29]
Tehcir kanunu ve uygulanmasına gelince: 14 Mayıs 1331 (1915) tarihinde yürürlüğe giren kanun metni şöyledir:
[30] Kanunda “tehcir” kelimesi geçmiyor, yalnız “diğer mahallere sevk ve iskân” diyordu.
Madde 1- Sefer vaktında ordu, kolordu ve tümen komutanları ve bunların vekilleri ve müstakil: mevki komutanları ahali tarafından her hangi bir surette hükümetin emirlerine, memleketin müdafaasına ve asayişin muhafazasına ait icraat ve tertibata karşı gelme ve silâhlı tecavüz ve dayanma görülürse derhal askerî kuvvetlerle en şiddetli surette tedibat yapmaya, tecavüz ve direnmeyi esasından yok etmeye izinli ve mecburdur.
Madde 2- Ordu, müstakil kol ordu, tümen komutanları askerî icaplara mebni veya casusluk ve hainliklerini hissettikleri köyler ve kasabalar ahalisini tek tek veya topluca diğer yerlere sevk ve iskân ettirebilirler.
Madde 3- İşbu kanun neşri tarihinden geçerlidir. 13 Recep 1333 ve 14 Mayıs 1331 (1915).
Önce şunu belirtmek de yerinde olur ki: Kanun metninde bu kanun sadece Ermeniler hakkında uygulanacağına ait bir kayıt yoktur. Sadece “hükümet icraatına karşı çıkan, emirlerine itaat etmeyenle, silâhlı mukavet eden, düşmana casusluk yapan köy ve kasaba ahalisi” kaydı vardır.
Halbuki Osmanlı imparatorluğu bünyesinde Türk’ten başka Yahudi, Dürzi, Süryanî, Nasturi, Rum ve Ermeni gayrı müslimler bulunuyorlardı. Acaba bu kanun Ermenilerden başka diğer gayri müslim milletlere neden uygulanmadı? Dahası var o zaman Osmanlı devleti sadece Kafkas cephesinde Ruslarla çarpışmıyordu. Çanakkale cephesi, Kanal, Suriye, Filistin ve Irak cephelerinde de çetin savaşlara girişmişti. Yunanlılar, düşman cephesinde oldukları halde neden Anadolu’daki Rumlar tehcire tabi tutulmamışlardı? Ve neden Yahudi, Dürzi, Süryani, Nasturi gibi gayri müslimlere kimse dokunmamıştı? Cevabını verelim. Çünkü onlar devletin, ordunun emniyetini tehlikeye sokacak hiçbir harekette bulunmamışlar tek kelime ile o zamanlar Anadolu’da devlete isyan etmemişlerdi.
[31]
Vatanın her tarafında, cephelerde oluk oluk Türk kanı akarken Ermeniler bağımsız Ermenistan ham hayalinin arkasına takılıp gönüllü alaylarıyla Rus ve Fransız ordularıyla Anadolu’yu işgale girişmişler; Osmanlı ordusundan silahlarıyla kaçıp çeteler kurmuşlar, bu çeteler Türk ve İslam köylerini yağmalamış, yangınlar çıkarmış, müdafaasız halkı en vahşi biçimde öldürmüş, can, mal ve namus emniyetini ortadan kaldırmış, düşmana casusluk yapmış, Van’da olduğu gibi Rus ordusuna yardım için muntazam planlı isyan düzenlemiş, Van’ı kendilerinin işgal ettiklerini, Van’ın Ermeni vatanı olduğunu, bundan sonra Van’da Rus bayrağının yanında Ermeni bayrağının dalgalanacağını, Van için dünyanın her tarafında fetih şenlikleri yaptıklarını gazete ve dergilerde uzun uzadıya yazdıklarını unutmamak gerekir. Bütün bunlar Ermenilerin düşmanla iş birliği yaparak devlet ve milletin varlığına kast ettiklerini göstermiyor mu? İşte bunun için yani Türkiye ve Türk milleti kendi varlığını korumak için Ermenileri tehcir etmek zorunda kaldığını göstermektedir.
[32]
“Arnold Toynbee” hocası “James Bryce “ile birlikte hazırladığı “Osmanlı İmparatorluğunda Ermenilere yönelik Muamele” isimli eserinde Türk Devletine olmadık iftiraları atarlar. Bu kitap “MAVİ KİTAP” olarak dünyaca ünlüdür. Toynbee yıllar sonra yaşlılığında yazdığı hatıralarına bu kitabın kendilerine yazdırıldığını itiraf eder. Şöyle ki İngiltere’nin müttefiki Çarlık Rusyası Yahudi soykırımı yapmıştır. Bunu örtbas etmek için Dünya kamuoyunda Osmanlıyı tam savaş anında Ruslarla bir olup arkadan vuran Ermenilerin göçünü (tehcirini) soykırım olarak göstermek için bu kitap yazdırılmıştır.
[33] Şevket Süreyya Aydemir “Enver Paşa” isimli eserinde Osmanlı ordusunda yedek subay olduğunu yazar. “Enver Paşa” eserinde 12 Mart 1918 de, Erzurum’u kurtaran birlikler içinde olan Şevket Süreyya Bey şöyle anlatır: “Bu eserin yazarı, Erzurum’un kurtuluş günü, mesela Gürcü Kapı İstasyonunda, üç bin kadar tahmin edilen Türk ölülerini yığınlar halinde görmüştür. İşgal ettiğimiz binaların bodrumları da ölülerle doluydu. Erzurum’da öldürülen Türklerin sayısı çok büyük yekûna varır. Bu sahneleri, ileri harekâtta, bütün yol boyunca da aynen tespit ettik. Mütareke üzerine tahliye ettiğimiz Türk bölgelerinde ve bu arada Kars ve Aras boyu çevresinde de Türk kırımı devam etti.” Bu kırımları yapanlar Ermeni Çetelerdi.
[34]
Ermeni gailesinin biraz gerisi hakkında kısa bir bilgi nakledeyim: Osmanlı Devletince teba-ı sadıka diye en güvenilir yerlere getirilen fakat Türk Milletinin zor günlerinde ise ihanet eden Osmanlı Meclis-i Mebusanı milletvekillerinin bile içinde bulunduğu Ermeni çetelerin yaptıkları katliamları görürüz.
“20 Nisan 1915’deVan Ermeni isyanı başlar; resmî daireleri, evleri basar, katliam yaparlar. Müslüman halk gönüllü birlikler kurarak Ermenilerle dövüşe başlar. Ancak isyan bastırılamaz. Tebriz üzerine yürümekte olan Halil [Kut] Bey komutasındaki 1. Kuvve-i Seferiye isyanı bastırmakla görevlendirilir. Halil Bey, Dilmen’deki Rus kuvvetlerini geri atarak ilerlemeye çalışır. Ancak, takviye alan Rus birliklerine karşı ikinci taarruzu başarılı olamaz. Açlık ve hastalıktan çok askerimizin kırıldığı bir çekilişle Bitlis’e varır. 16 Mayıs’ta Van Rusların eline düşer. Osmanlı takviye kuvvetler getirterek, yirmi İki gün süren çarpışmalardan sonra Van’ı 22 Temmuz 1915’te geri alır. Ancak, Ağustos içinde Ruslar 135.000 kişilik bir kuvvetle yeniden, saldırırlar; Osmanlı kuvvetleri Bitlis’e doğru çekilir; Ruslar yeniden Van’a girerler.
Erzurum tarafında Rus kuvvetleri büyük sayı üstünlüğü içinde Aşağı Pasin Ovası’nda 13 Ocak 1916’da saldırıya geçerler. Osmanlı askerinin yoksulluğunu bildikleri ve kendi askerlerini kürklerine kadar ikmal ettikleri için kışın saldırmayı yeğlerler. Beş bin mevcutlu bir Osmanlı tümeni otuz beş bin kişilik Rus kuvvetlerini üç gün kadar oyaladıktan sonra Erzurum mevziine çekilir. Gürcü boğazı’nı savunan Osmanlı kolordusu ise topçu ateşi ve sayı üstünlüğü karşısında dayanamaz; Erzurum Ovasına doğru çekilmeye başlar. Sonunda, 3. Ordu komutanı birliklere çekilme emri verir ve Rus kuvvetleri 16 Şubat 1916’da Erzurum’a girerler. Mart ayı içindeki savaşlar sonunda, 18 Nisan’da Trabzon düşer. Fevzi (Çakmak) Paşa ve Deli Halit Paşa kuvvetleri Çoruh vadisi ve Soğanlı Dağlarında Rus kuvvetlerini durdurmak için dövüşürler. 25 Haziran’da 3. Orduya bağlı birlikler Trabzon’u almak üzere bir baskın düzenler; Ruslar Of ve Sürmene’ye kadar atılırlar. Ancak bu sırada Rus kuvvetleri Bayburt üzerinden taarruza geçerler; 8 Temmuz’da Kop cephesini yararak ilerler ve 20 Temmuz 1916’da Gümüşhane, 25 Temmuz’da Erzincan’a girerler. Osmanlı kuvvetleri Kemah-Kelkit-Gümüşhane hattını tutarlar. O sene çok ağır bir kış yaşanır ve Osmanlı birlikleri için pek yıpratıcı olur.”
[35]
SONUÇ
Ermeni gailesi, Tanzimatçıları uğraştırdı, Islahatçıları, Meşrutiyetçileri uğraştırdı; Kuvay-ı Milliyecileri de çok uğraştırdı. Ve bugün Cumhuriyet çocuklarını uğraştırıyor.
[36]
Bilindiği gibi 13 Recep 1333 -14 Mayıs 1331 (1915), Ermeni Tehcir Kanunun Yürürlüğe girdiği tarihtir. Bu yıl ve önümüzdeki yıldan itibaren sözde Ermeni soykırım iddiaları artacak ve Aziz Türk Milleti suçluluk duygusuna sürüklenmek istenecektir. Son dönemlerde bazı Üniversitelerde ve TV programlarında pervasızca konferanslar düzenlenmekte, programlar yapılmaktadır. Türk aydınları, bilim adamları, kısaca her vatansever, Ermenilerin Türklere karşı işledikleri katliamları, mağdur olan Türk Milletine yansıtma çapalarını boşa çıkartmaları gerekmektedir. 2015 yılına kadar Avrupalılar ve Ermeniler tarafından yapılacak propaganda ile Türk vatandaşları aldatılmaya çalışılacaktır. Aydının görevi, bıkmadan, usanmadan halkı, siyasileri, bürokratları gerçek bilgiye ulaştırmak olmalıdır. Bunun için öncelikle tarihî veriler ve ilmî eserlerden yola çıkarak Türk Milleti üzerine oynanan oyunun gerçek yüzü ortaya çıkarılmalıdır. Yıllardır iftira ve yalan üzerine siyasetlerini ikame eden batı ve onun oyuncağı olmuş ermeni çetelere karşı halkımız uyanık tutulmalıdır. Ayrıca Avrupa’daki her ülkede Türkler, Ermenilerden misli misli fazladır. Fakat Ermeni diasporası az olmasına rağmen güçlüdür. Bu sebeple Avrupa’daki Türkler de bu hususda bilgilendirmeli etkinlikleri artırılmalıdır.
ABD Visconsin University Osmanlı Tarihi Bölümü Kurucusu KEMAL H. KARPAT’ın şu sözleri oldukça önemlidir. Sadece bu cümle bile bütün yalanları çöpe atmaya yeterlidir: “ERMENİ SÜRGÜNÜN YAPILDIĞI 1915’TE DOĞU ANADOLU Rus işgali altında idi. 1917’de Rus orduları Bolşevik ihtilali nedeniyle çekilmek zorunda kaldılar. RUS ORDUSUYLA BİRLİKTE 1 MİLYON ERMENİ KUZEYE ÇEKİLDİ.” Ermeniler’in o dönemde İstanbul dâhil nüfusları 1,5 milyon bile değildi.
[37]
NÜFUS SAYIM RAPORLARI:
1 milyon 400 bin. (İngiliz sayımları)
1 milyon 200 bin (Sultan II. Abdulhamit’in yaptırdığı sayım).
2,5 milyon (Ermeni Patriğinin Sayımı)
İngiliz elçisi Nüfus sayımındaki farkı Patriğe sorduğunda aldığı cevabî mektup şudur:
“Biz Ermeni nüfusu bazı yerlerde iki defa saydık. Mesela Sivas’da saydığımızı Erzurum’da da saydık. Göçebe Müslümanları da saymadık.”
[38]
Osmanlı Meclisi Mebusa’nından Van mebusu Papazyan: “Kurtulmak istiyorsan önce komşunu öldür” diyordu Erkekleri cephede savunmasız silahsız Türk Köyleri yakıldı yıkıldı. İnsanlıktan uzak işkencelere tabii tutuldular. Hâlâ Türk Milletini suçlayanlara ne denebilir ki?
Osmanlı İmparatorluğu çökünce ise Türk de, Ermeni de, Rum da enkazın altında kalabilir, beraber ezilebilirdi; çünkü yan yana, hatta iç içe yaşıyorlardı. Benzetmede hata olmazsa, çok milletli Osmanlı toplumu bir “şark halısı” gibiydi, denilebilir. Çok renkli, çok motifli; sağlam bir dokusu, kendine göre bir ahengi, dengesi, estetiği olan bir şark halısı veya Türk halısı. Avrupa’ya göre ise Osmanlı’nın çok renkli bu güzelim halısı çirkindi, onu tek renkli “garp halıcıkları”na dönüştürmeliydi. Eski halı sökülmeli, yünleri ipleri, renklere göre ayrılmalı ve aynı malzemeden tekrar tek renkli garp halıları veya Avrupa halıları dokunmalıydı. Dayatma işte buydu. Tarihçi Arnold Toynbee, Batı’dan çıkan milli devlet ilkesinin Osmanlı toplumuna uygulanması, “atomdan kopmuş bir elektron gibi yıkıcı ve öldürücü olmuştur” der.
[39]
Tehciri değerlendiren sosyalist Ermeni tarihçi A.B. Karinyan, 1925’de yazdığı “Emperyalist Savaş ve Ermenistan” adlı kitabında şöyle demektedir: “Çünkü Avrupalılara yardım ve yataklık eden unsurun, Türkiye’de yaşayan Hıristiyan nüfus olduğu biliniyor. Bu durum, emperyalizme hizmet eden Ermenilere, Süryanilere ve Rumlara kuvvetli darbeler indirdi. Bu sebeple, Ermeni kırımının gerçek sahipleri, Avrupalı emperyalistler ve talimatlarıyla hareket eden Hıristiyan misyonerlerdir. Onların Türkiye’deki kültür taşıma faaliyetleri, iyilikten çok kötülük getirmiştir. Çalışmaları ve politikaları sonucunda Türkiye’nin zengin yerleri yıkıma uğramış, nüfus ise kırılmıştır.”
[40]
Taşnak Partisi’nin 1923’de yapılan kongresine sunduğu raporda parti lideri Kaçaznuni tehciri şu şekilde değerlendirmiştir:” 1915 yaz ve sonbahar döneminde Türkiye Ermenileri zorunlu bir tehcire tabi tutuldu, kitlesel sürgünler ve baskınlar gerçekleştirildi. Bütün bunlar Ermeni meselesine ölümcül bir darbe vurdu. Tarihsel Ermenistan’ın, bize devreden gelenekler ve Avrupa diplomasisinin vaatleri doğrultusunda, bağımsızlığımızın temelini oluşturması gereken bölgeleri boşaltıldı; Ermeni vilayetleri Ermenisiz kaldı. Türkler ne yaptıklarını biliyorlardı ve bugün pişmanlık duymalarını gerektirecek bir husus bulunmamaktadır.”
[41]
Zorunlu göç kararı, Ermeni çetelerin, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Doğu Anadolu’da bir Ermenistan kurma hayalini yıktığı gibi, Ermeniler de yüzyıllardan bu yana yaşadıkları topraklardan uzaklaştırılmıştır. Ermenilerin bahsettiği “zorunlu göç travmasının” nedeni, ileri sürdükleri gibi yapılan sahte “soykırım” değil, Büyük Ermenistan hayalinin sonsuza değin yıkıldığını anlamış olmalarıdır.
Ermeni katliamları zorunlu göç sonrasında da devam etmiştir. Rusya’da 1917’de Çarlığın yıkılması üzerine Rus Orduları Doğu Anadolu’dan geri çekilmeye başlamışlardır. İşte bu noktada ne olduğunu sosyalist iki Ermeni milletvekili, İstanbul milletvekili Salah Cimcoz ve İzmir milletvekili Nesim Mazelyah, Stockholm’deki Sosyalist Konferans’a çektikleri telgrafta şöyle demişlerdir: “Rus Ordusu’nun geri çekildiği her tarafa Ermeni çeteleri girerek, her nevi öldürme, işkence ve yazıyla belirtilmesi imkânsız ırza geçme girişiminde bulunmakta ve yolları üzerinde gördükleri kadın, çocuk ve ihtiyarları öldürmektedirler.”
Diğer yandan Birinci Dünya Savaşı’nda 500 bini asker olmak üzere toplam 2.5 milyon Türk hayatını kaybetmiştir. Ermeni çeteleri ve Rus Ordusu’nun ilerlemesi sırasında ölen Türklere gelince, Ermeni Millî Heyeti Başkanı’nın 1919 Paris Barış Konferansına sunduğu rakamlar, Alman kaynakları ve Amerikalı tarihçi Justin Mc Carthy’nin çalışmalarının ortaya koyduğu veriler, Doğu ve Orta Anadolu’nun doğusunda 1.2 milyon sivil Türk’ün öldüğünü göstermektedir. Van’da Türklerin % 62’si, Bitlis’de % 42’si, Erzurum’da %31’i, Diyarbakır’da % 26’sı hayatınıkaybetmiştir. Doğu Anadolu’nun beş vilayetinde Türklerin % 32’si yok edilmiştir.
[42]
Kaynaklar
Bilâl N Şimşir, Ermeni Meselesi (1774-2005), Bilgi yayınevi, Ankara, 2005.
James Bryce &Arnold Toynbee, (çeviren. Ahmet Güner) Mavi Kitap( Osmanlı İmparatorluğunda Ermenilere Yönelik Muamele, Pencere yayınları, İstanbul, 2005.
Kemal Karpat, Osmanlı Nüfusu (1830-1914), Demografik ve Sosyal Özellikleri. Timaş yayınları, İstanbul, 2010.
Kemal Karpat, Milliyet Gazetesi, 31.05.2009,Röportaj: Devrim Sevimay.
Mehmed Hocaoğlu, Arşiv Vesikalarıyla tarihte Ermeni Mezâlimi ve Ermeniler, Anda Dağıtım, 1976, İstanbul.
Şevket Süreyya Aydemir, Enver Paşa, Remzi Kitapevi, Cilt III,İstanbul,1972.
Taylan Sorgun, İttihad ve Terakki’den Cumhuriyet’e Halil Paşa Bitmeyen Savaş, Kum Saati Yayınları. 2003.
Ümit Özdağ, Özcan Yeniçeri, Ermeni Psikolojik Savaşı, Kripto Yayınları, Ankara, 2009.
EK
BAKÜ’DEKİ VATAN
Ermeniler Sovyetlerin çözülmeye başlaması ile toprak taleplerini artırmışlardı. Ermenistan’dan katliam korkusu ile Azerbaycan’a göç eden Türkler bu durum karşısında Bakü ve Sumgayt’taki Ermenilere karşı protesto gösterileri yaptılar. Olayların büyümesi ile ölen ve yaralananlar oldu. Sovyet ordusu sözde, Ermenileri Türklere karşı korumak üzere Bakü’ye girdi. On dokuz Ocak 1990 gecesi Rus tankları Bakü sokaklarında yaklaşık 140 civarında Türk insanını çocuk, yaşlı, genç, kadın, erkek demeden ezerek şehit ettiler. Bakü, 20 Ocak’ta kan ve göz yaşı ile sabahladı. Daha sonraki yıllarda şımaran Ermeniler Rus desteği ile topraklarını genişlettiler ve Türk kanı döküp, katliamlarına devam ettiler.
Bu olayların yıllar öncesini Dr. Hayati Bice’nin “Türk Yurtları Üzerine Notlar”
[43]kitabından sizlerle paylaşmak istiyorum:
“1987 yazında asırlık Türk yurdu Nahcivan ile ilgili Sovyet Ermeni taleplerine ilişkin haberler gazetelerde yoğun olarak görülmeğe başlandı. 1989 yılma gelindiğinde Ermeni talepleri bu defa Karabağ’ı da içine alacak şekilde genişledi ve başta Fransa ve A.B.D. olmak üzere dünyanın birçok köşesinde kitle gösterileriyle gündeme yeniden taşındı.
Ünlü Türkçü’lerden Ağaoğlu Ahmed Bey’in oğlu DP bakanlarından Samed Ağaoğlu 1966’da Sovyetler Birliği’ne yaptığı geziden sonra kaleme aldığı eserine “Sovyet Rusya İmparatorluğu” adını veriş gerekçesini şöyle açıklıyor: “…Sovyetler -Birliği gerçekten bir imparatorluktur. Topraklarının genişliği, hâkim bir milletin çevresinde toplanmış tabi milletleri, kolonileri; ihtirasları, emelleriyle Roma’dan Rus Çarlığı’na kadar gelip geçmiş bütün imparatorluklara benzer. Onlardan ayrı tek rengi kendinden başka imparatorluk istememesi…”
Ermenistan’da Azerbaycan’a bağlı Karabağ özerk bölgesinin Ermeni toprağı olduğu ve bu sebeple Ermenistan’a bağlanması gerektiği ileri sürülerek yapılan gösteriler, yukarıdaki tarife göre “imparatorluğun iki tabi milleti” arasındaki çekişmeler olarak değerlendirilebilir ilk bakışta. Ancak bölgedeki tarihi gelişmeler göz önünde tutularak yapılacak serinkanlı bir yorum, olayın bir yönüyle tarihi Türk-Rus ilişkilerini ilgilendiren boyutları olduğunu ve hatta konunun Türkiye’yi ilgilendiren yönlerinin de en az ilki kadar önemli olduğunu ortaya koyacaktır.
1917 Bolşevik Devrimi’nden sonra kurulan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği, gerek Türkiye ile olan ikili ilişkileri ve gerekse bünyesinde barındırdığı -Sovyet kaynaklarına göre- 60 milyonun üzerindeki Türk nüfus bakımından tarihi Türk-Rus ilişkilerinin yeni bir döneminin tarafı olarak kabul edilmelidir. Milliyet ve dini burjuva toplumlarının birer üst yapı kurumu olarak niteleyen Marksizme göre, Sovyet Rusya’nın uygulama ve hedefleri doktrin yönünden tartışma götürür bir durumdadır.
1917 Mayıs’ında toplanan I. Bütün Rusya Müslümanları Kongresi’nde alınan; her bölgede ayrı bir federe devlet kurulması kararına uygun olarak kongreye katılan Türk toplulukların lider kadroları, bolşeviklerin “Doğu Halkları’nın bağımsızlık ve self-determinasyon hakları”na saygı gösterecekleri vaadlerinin de cesaretlendirmesi ve en çok da siyasi ve askeri vasatın bağımsızlık ilanını kolaylaştıran şartlarından yararlanarak bağımsız devletlerini teşkil faaliyetlerine başladılar. Bu faaliyetlerin ileride oluşturacağı potansiyel tehlikeyi farkeden bolşeviklerin lideri Lenin, bir tedbir olarak 18 Aralık 1917’de tayin ettiği Kafkasya Komiseri Ermeni asıllı Stepan Şaumyan’a 30 Aralık 1917 tarihli kararname ile o sırada Rus işgali altında bulunan Doğu Anadolu ve Güney Kafkasya’da Sovyetler Birliği’ne bağlı bir Ermenistan devleti kurma yetkisini de verdi. Bu günkü Ermenistan S.S.C.’nin imâlatında bu yetki belgesi kullanılmıştır. Ancak Türk liderleri de faaliyetlerinde epeyi yol almıştı. 22 Nisan 1918’de Kafkasya Rusya’dan ayrıldığını ilan etti ve bağımsız devletini kurdu. Bu sırada Azerbaycan bölgesinde Ermeniler ile Azeri Türkleri arasında büyük çatışmalar cereyan ediyordu. 25 Nisan 1918’de oluşturulan Bakü Sovyeti, Azeri Türkleri tarafından yıkılarak 28 Mayıs 1918’de Milli Azerbaycan Devleti kuruldu.15 Eylül 1918’e kadar Bakü dâhil bütün Azerbaycan bolşeviklerden temizlenmişti. 22 Nisan 1918de Birleşik Kafkasya Cumhuriyeti kuruldu. Türklerin Azerbaycan ve Kafkasya’da milli devletlerinin kurulmasının yarattığı ortamda Gürcistan ve Ermenistan antibolşevik güçleri de milli yapılar içinde teşkilatlandılar ve kendi devletçiklerini kurdular.12 Ocak 1920’de Azerbaycan Milli Devleti Türkiye, İran ve bazı batılı ülkeler tarafından resmen tanınmıştı. Bolşevikler Rusya’daki iç savaşı galip olarak tamamladıktan sonra Kafkasya’ya yöneldiler ve bölgede kurulmuş olan milli devletleri ele geçirdiler. Kafkasya Milli Devletleri yıkıldıktan sonra 27 Nisan 1920’de de Azerbaycan Milli Devleti’ni yıkarak Azerbaycan’ı Sovyet topraklarına dâhil ettiler.
Bolşevik hâkimiyetinin tesisinden sonra Kuzey Kafkasya’da otonom cumhuriyet ve özerk bölgeler; Güney Kafkasya ve Azerbaycan’da Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan S.S.C. ile Nahcivan Özerk eyaleti ve Karabağ Özerk bölgesi kuruldu. Kâğıt üzerinde yapılan çizimlerle bu bölgelerin sınırları belirlendi. Yüzyıllardır Azerbaycan ile koparılamaz bir bütünlük gösteren Nahcivan ile Azerbaycan araşma bir yılan gibi yapay bir Ermenistan kuşağı sokuldu.
Bugün Sovyetler Birliği’nin Ermeni vatandaşlarının hak talep ettiği Nahcivan ve Karabağ bölgeleri böylesi bir tarihi arka plana sahiptir. İlk olarak 1987 Ağustos’unda Nahcivan Özerk Eyaleti’nin Ermenistan’a bağlanması için dilekçeler hazırlanmış; Moskova’ya sunulmuş ve nihayet 1988 Şubat’ının son günlerinde Ermenistan’ın başkenti Erivan’da düzenlenen kitle gösterileriyle Karabağ Özerk Bölgesi’nin Ermenistan’a ilhakı talebi gündeme getirilmiştir. Gelen haberler arasında bölgede Azerbaycan Türkleri ile Ermeniler arasında yer yer çatışmalar olduğu haberleri de yer almaktaydı.
Ermenistan Dedikleri…
Bugünkü Sovyet Ermenistan’ı Türk Revan Hanlığı’nın toprakları üzerinde, imal edilmiştir. Başkenti olan Erivan adı da Revan’dan bozmadır. Bölgedeki yüzyıllardır “Göğce göl” diye bilinen; destanlara, türkülere de bu adla geçen güzel gölün güzel ismi de “Sevan”a çevrilerek güya Ermenileştirilmiştir. 1828‘de Rusların Revan Hanlığını yıkmalarından sonra bölgeye iskân edilen Ermeniler, 19.yüzyıl sonlarında çoğunluğa geçmişlerdir. Gerek 19.yüzyıl boyunca süren Osmanlı-Rus savaşlarında ve gerekse ihtilal günlerinde bölgedeki Türklere karşı katliamlarda dâhil her türlü düşmanlığı gösteren Ermeniler, en son Bolşeviklerle birlikte 1920 yılında Azeri Türkleri’ne karşı harekete geçerek binlercesini katletmişler; sağ kalanları ise Hazar Denizi’ne doğru çekilmeğe mecbur bırakmışlardır. Ancak bu şekilde bölgedeki nüfus içinde yer edinebilecek bir orana ulaşmışlardır. Bütün bunlara rağmen 1979 Sovyet verilerine göre Ermenistan S.S.C.’nde 2.982.000 Ermeni’ye karşılık 294.000 Türk vardı ki nüfusun yaklaşık % 10’unu teşkil etmekteydi. Nahcivan Özerk Eyaleti’nde ise 250.000 kişilik nüfusun büyük çoğunluğunu Türkler teşkil etmektedir.
Anadolu ile Kafkasya arasında Ermenilerin rol oynayacağı tampon bir bölge oluşturma fikri, Ruslardan önce Osmanlı İmparatorluğu’nu çökertmek isteyen Batılı emperyalistler başta İngilizler tarafından ortaya atılmıştır. Sultan II. Abdülhamid devrinde İngiltere hesabına çalışan ünlü Türkolog, Musevi asıllı bilim adamı Prof. Arminius Vambery’nin İngiliz Dışişleri Bakanlığı için hazırladığı raporlar, Kafkasya’da bir “Ermenistan” oluşturulması fikrinin gelişimine ışık tutacak niteliktedir. Prof. Vambery, 1.7.1895 tarihli raporunda şunları belirtmektedir: “…En son Royal Geographical Society toplantısında coğrafi ve ırkı açıdan bir Ermenistan’ın mevcut olmadığı fikrini savunan Mr. Lynch’e de bütünüyle katılmaktan kendimi alamıyorum. Eğer Avrupa güçleri böyle bir eyalet yaratmak istiyorlarsa işte o zaman işleri çok zordur. Çünkü Ermeniler Osmanlı İmparatorluğu’nun her taratma dağıldıkları için, sözüm ona, Ermenistan, en aşağı Erzurum, Doğu Beyazıt, güneyde Diyarbakır ve Batıda Edirne’ye kadar uzanmak zorundadır…” Prof. Vambery aynı konuyu işlemeğe devam ettiği, 1.11.1895 tarihli raporunda da, İngiltere’nin Osmanlı imparatorluğu uyruğundaki Ermenileri kışkırtma faaliyetlerinin niteliğine dikkat çekerek, “… Bugün kimse İngiltere’nin insancıl engellerine kanacak kadar saf değildir. Asıl amaç Anadolu ile Kafkasya arasında tampon bir bölge yaratmak olsa dahi bu proje, pratik bir çözüm olarak görülmemelidir. Bu projeyi gerçekleştirebilmek için her şeyden önce coğrafi bir Ermenistan yaratmak gereklidir. Oysa ki, etnik açıdan bölgedeki Müslümanlar, Ermenilerden beş kat daha fazla nüfus yoğunluğuna sahiptirler…” demek suretiyle o günün gerçeklerini dile getirmektedir. Bu raporların yazılmasından 25 yıl sonra bir Ermenistan Devleti’ni Anadolu ile Kafkasya arasına tampon bir bölge olarak sokmayı başarabilen Rusların fikir babasının İngilizler olduğu anlaşılmaktadır. Böylece 25 yıl gibi bir sürede, bir devletin nasıl üretildiğini anlamamız, daha sonraki yıllarda Filistin’de üretilen İsrail Devleti’nin oluşumunu anlamamızı da kolaylaştıracak niteliktedir.
Ermenilerin kendi tarihi toprakları olduğunu iddia ettikleri Karabağ Özerk bölgesi Kuzey Azerbaycan’ın merkezinde yer almakta ve bölgedeki yerleşim yerleri olan; Terter (Mirbeşir), Ağdam, Yevlak, Laçın, Kelbecer, Akçabedi, Berde, Askeran şehirlerinde nüfus çoğunluğu Türklerde iken sadece; Suşa, Noraçin ve bölgenin idari merkezi Hankendi (Stepanekert) şehirlerinde Ermeni nüfusu % 60’a ulaşmaktadır. Karabağ’daki Ermenilerde bölgenin yerli halkı olmayıp, çeşitli Ortadoğu ülkelerinden Bolşevik ihtilalinden sonra bölgeye yerleştirilen göçmenlerdir. Bütün Karabağ bölgesindeki nüfusun % 75’ini teşkil eden Ermenilerin sayısı sadece, 123.076’dır. Ermenilerin hak iddia ettikleri bir diğer Türk diyarı olan Nahcivan’da ise 241.000 kişilik nüfusun % 14 kadarı Ermenilerden oluşmaktadır.”
Ermeniler, hak etmedikleri coğrafyada Karabağ’da 26 Şubat 1992’de Türk sivilleri acımasızca katlettiler. Yaklaşık, 106 kadın, 83 çocuk geri kalanı silahsız erkekler olmak üzere 613 Karabağ Türkünü öldürdüler. Türkiye’de “Hepimiz Ermeniyiz” diye yürüyenler hiçbir gün “Hepimiz Türküz” demediler. Türk Milletine karşı işlenen suçları hiçbir zaman dile getirmediler.
20 Ocak 2014
DİPNOTLAR
[1] ESTÜDAM Müdürü
[2] Ümit Özdağ, Özcan Yeniçeri, Ermeni Psikolojik Savaşı, Kripto Yayınları, Ankara, 2009, s. 18-19.
[3] Bilâl N Şimşir, Ermeni Meselesi (1774-2005), Bilgi yayınevi, Ankara, 2005.,s. 10-11.
[4] Bilâl N Şimşir, a. g.e., s.12. Emre Kongar, “Tarihe Yanlış Bakmak”. Cumhuriyet, 14. Mart. 2005.
[5] Bilâl N Şimşir, a. g.e., s.12.
[6] Bilâl N Şimşir, a. g.e., s.16.
[7] Bilâl N Şimşir, a. g.e., s.16.
[8] Bilâl N Şimşir, a. g.e., s.16-17.
[9] Bilâl N Şimşir, a. g.e., s.17.
[10] Bilâl N Şimşir, a. g.e., s.17.
[11] Bilâl N Şimşir, a. g.e., s.18.
[12] Bilâl N Şimşir, a. g.e., s.19.
[13] Bilâl N Şimşir, a. g.e., s.19.
[14] Bilâl N Şimşir, a. g.e., s.19.
[15] Bilâl N Şimşir, a. g.e., s.20.
[16] Bilâl N Şimşir, a. g.e., s.20.
[17] Bilâl N Şimşir, a. g.e., s.20.
[18] Bilâl N Şimşir, a. g.e., s.20-21.
[19] Bilâl N Şimşir, a. g.e., s.21.
[20] Bilâl N Şimşir, a. g.e., s.22.
[21] Bilâl N Şimşir, a. g.e., s.24.
[22] Bilâl N Şimşir, a. g.e., s.24.
[23] Bilâl N Şimşir, a. g.e., s.25.
[24] Bilâl N Şimşir, a. g.e., s.25.
[25] Mehmet Hocaoğlu, Arşiv vesikalarıyla Ermeniler, Anda dağıtım, İstanbul, 1976, s.180-223.
[26] Mehmet Hocaoğlu, a. g. e., s.572-630.
[27] Mehmet Hocaoğlu, a. g.e.s.621.
[28] Mehmet Hocaoğlu, a. g.e.s.630.
[29] Mehmet Hocaoğlu, a. g.e.s.645.
[30] Bilal N. şimşir, a. g.e., s.,299., Mehmet Hocaoğlu, a. g.e.s.645.
[31] Mehmet Hocaoğlu, a. g.e.s.646. Maalesef daha sonraki yıllarda bu azınlıklardan bazıları Türk Devletine isyan etmiş, katliamlara eli bulaşmıştır.
[32] Mehmet Hocaoğlu, a. g.e.s.646.
[33] James Bryce &Arnold Toynbee, (çeviren. Ahmet Güner) Mavi Kitap( Osmanlı İmparatorluğunda Ermenilere Yönelik Muamele, Pencere yayınları, İstanbul, 2005.
[34] Şevket Süreyya Aydemir, Enver Paşa, Remzi Kitapevi, Cilt III,İstanbul,1972, s.489.
[35] Taylan Sorgun,
İttihad ve Terakki’den Cumhuriyet’e Halil Paşa Bitmeyen Savaş, Kum Saati Yayınları. 2003.
[36] Bilâl N. Şimşir, a. g. e.,s.11.
[37] Kemal Karpat, Milliyet Gazetesi, 31.05.2009,Röportaj: Devrim Sevimay.
[38] Kemal Karpat, Osmanlı Nüfusu (1830-1914), Demografik ve Sosyal Özellikleri. Timaş yayınları, İstanbul, 2010, s. 145-149..
[39] Bilâl N Şimşir, a.g e., s.23-24.
[40] Ümit Özdağ, Özcan Yeniçeri, a.g.e., s. 90.,A. B. Karinyan, Ermeni Milliyetçi Akımları, Kaynak Yayınları, Ankara, 2006, s.9
[41]Ümit Özdağ, Özcan Yeniçeri, a.g.e., s.91. Ovanes Kaçaznuni, Taşnak Partisinin yapacağı Bir Şey Yok, (1923’ Parti konferansına rapor), Kaynak Yayınları, Ankara, 2005, s.32
[42] Ümit Özdağ, Özcan Yeniçeri, a.g.e., s. 91. Justin McCarthy, MiIIî Felaket, Yeniden Doğuş, Türk Milleti ve Mustafa Kemal Atatürk”, Atatürk-Cumhuriyet Tarihi-Türk Tarihi, Ankara 1984, s.9’dan nakleden Erdal İlter, “Ermenilerin Tehciri ve Türkler’in Göçü”, Ermeni Araştırmaları, Üç Aylık Tarih, Politika ve Uluslararası İlişkiler Dergisi, Bahar 2003, Sayı 9, s.35
[43] . Dr. Hayati Bice, Türk Yurtları Üzerine Notlar, Bilge Oğuz, İstanbul, 2010. s. 131-155. (kısaltılarak alınmıştır)
